ارزیابی مقاومت به زنگ قهوه ای در مرحله گیاه بالغ در تعدادی از ارقام گندم نان

سابقه و هدف: از جمله بیماری‌های قارچی مهم گندم در سراسر جهان سه زنگ سیاه ، زرد و قهوه‌ای هستند که باعث کاهش شدید عملکرد آن می‌شوند. زنگ قهوه‌ای با عاملPuccinia triticina Eriks. یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های گندم درسطح جهان از جمله ایران می‌باشد، که علاوه بر کاهش عملکرد دانه، باعث افت کیفی آن نیز می‌گردد. هدف از این پژوهش ارزیابی تعدادی از ارقام گندم نان براساس صفات و شاخص‌های مقاومت به زنگ قهوه‌ای با توجه به عملکرد گندم در مرحله گیاه بالغ بود. مواد و روشها: در این پژوهش 41 رقم گندم نان همراه با رقم حساس بولانی تحت شرایط تنش و عدم تنش بیماری واقع در ایستگاه تحقیقاتی عراقی محله گرگان، استان گلستان مورد ارزیابی قرار گرفت. آزمایش در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در دو محیط عدم تنش (با استفاده از قارچ‌کش) و تنش (بدون قارچ‌کش، همراه با سیستم مه‌پاش و رقم حساس برای گسترش بیماری) مورد بررسی قرار گرفت. شاخص‌های مرتبط با مقاومت شامل تیپ‌آلودگی و سطح زیر منحنی پیشرفت بیماری (AUDPC) در محیط تنش و صفات مورفولوژیک شامل طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه در هر دو محیط مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته‌ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد بین ارقام مورد بررسی تفاوت بسیار معنی‌داری وجود داشت که حاکی از وجود تنوع ‍ﮊنتیکی و امکان گزینش برای مقاومت به بیماری زنگ قهوه‌ای بود. نتایج تجزیه مرکب نشان داد طول سنبله، تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه تحت تاثیر بیماری زنگ قهوه‌ای قرار گرفتند. تیپ‌آلودگی و سطح زیر منحنی پیشرفت بیماری همبستگی مثبت و بسیار معنی‌داری (98/0r= ) داشتند. درصد کاهش در تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه همبستگی مثبت و معنی‌داری با شاخص‌های مرتبط با مقاومت (تیپ‌آلودگی و AUDPC) نشان دادند. بر اساس تجزیه خوشه‌ای ژنوتیپ‌ها در چهار گروه دسته‌بندی شدند. در گروه مقاوم، ژنوتیپ‌های ATRI 3856 و اترک؛ در گروه نیمه‌مقاوم، ژنوتیپ‌های فرونتانا، ATRI 9717، Gimaza، اروم، IRA9، ATRI 3315، نوید، زارع، 01C0204936، مروارید، احسان و گنبد؛ در گروه نیمه‌حساس ژنوتیپ‌های TRI 15593، ATRI 15657، یاواروس، ATRI 537، ATRI 525، SATC 6W، ATRI 527، ATRI 23666 و تجن قرار گرفتند. سایر ژنوتیپ‌ها نیز با آلودگی بالا در گروه حساس قرار داشتند. بر اساس منابع ارقام گروه نیمه‌ ‌مقاوم و نیمه حساس می‌توانند برای افزایش مقاومت به بیماری در تلاقی‌ها معرفی گردند. نمودار سه بعدی بر اساس شاخص AUDPC، درصد کاهش در تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه ژنوتیپ‌های ATRI 9717، اروم، IRA9، زارع، مروارید و احسان را به عنوان ژنوتیپ‌هایی با مقاومت بالا و کاهش عملکرد پایین از سایر ژنوتیپ‌ها در گروه نیمه مقاوم و نیمه حساس جدا کرد. نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج بدست‌آمده می‌توان اظهار کرد ژنوتیپ‌های ATRI 3856 و اترک که دارای آلودگی جزئی بودند احتمال دارد دارای ژن‌های مقاومت اختصاصی باشند. بنابراین به علت احتمال شکسته شدن مقاومت در زمان کوتاه‌تر، در استفاده از چنین ارقامی باید دقت بیشتری نمود. ژنوتیپ‌های اروم، IRA9، زارع، ATRI 9717، مروارید و احسان که در گروه نیمه‌مقاوم بودند و تاحدودی به بیماری اجازه فعالیت دادند، به‌نظر می‌رسد دارای مقاومت حد متوسط با کاهش عملکرد پایین باشند. بر این اساس می‌توان آن‌ها را به عنوان منبع ژنتیکی مقاوم جهت استفاده در برنامه‌های اصلاحی آتی و یا جهت استفاده‌ی کشاورزان معرفی کرد.